Юньнань мужийн Үй Ши хотын Түнхай шяны Чулуу нуурын баруун эрэг, Гарьд
уулын хормойд байгаа Шинмэн Монгол үндэстний сянд 5400 гаруй монголчууд
аж төрж байна. Тэд бол 760 гаруй жилийн өмнө дайн дажны улмаас Юньнань
нутагт хоргодож үлдсэн монгол цэргийн үр хойч юм. Долоон зууны турш
амьдрахын эрхээр умардын нүүдэлчдийн удам баруун өмнөдийн хязгаар нутагт
загас агнуур эрхлэн суух болжээ. Сүүлийн үед Чулуу нуурын ус дундарч,
загас жараахай цөөн болсон тул тэд үр тариа эрхлэх болсон байна. Чулуу
нуурын хөвөөний монголчууд малчнаас загасчин, загасчнаас тариачин болсон
түүх ийм ажээ.
1953 онд Хятадын анхны хүн амын тооллогоор Юньнань мужид 3508 монгол
үндэстэн амьдарч байсан байна. 1956 онд монгол улсын нэрт эрдэмтэн
Нацагдорж өнөөгийн Шинмэн монгол үндэстний сянд ирж, хээрийн шинжилгээ
хийсний үр дүнд энэ нутгийн монголчуудыг Юань гүрний үед дайн дажны
улмаас Юньнань нутагт үлдсэн монгол цэргийн үр хойч болохыг нотолжээ.
Өнгөрсөн зууны далаад оны үед ӨМБИС-ын Дамбажалсан. Хас-Эрдэнэ зэрэг
эрдэмтэн мөн энэ нутагт ирж, Юньнань мужийн монголчууд хоорондоо
хэрэглэх хажуу хэл болон умардын тал нутгийн монголчуудын хэрэглэж
байгаа монгол хэлний харилцаа холбооны талаар эрдэм шинжилгээний
судалгаа хийжээ. Судалгааны үр дүнд Юньнань мужийн монголчуудын хажуу
хэлний дунд умардын тал нутгийн монголчуудын хэрэглэж байгаа монгол хэл
буюу язгуур монгол хэл зохих хувыг эзэлж байгааг илрүүлж, тэдний хажуу
хэл бол мөн алтай хэлэнд хамаарагдахыг нотолжээ. Ингэснээр Шинмэн монгол
үндэстний сянь нь 1987 онд албан ёсоор байгуулагдсан юм.
Одоогоор
Шинмэн монгол үндэстний сянь бол монголчууд төвлөрөн амьдарч байгаа
Юньнань мужийн цорын ганц монгол сянь бөгөөд уг нутгийн иргэдийн 95.7
хувь нь монголчууд билээ.
