Орчин үед цай, кофе, какао зэрэг халуун ундааг хүн төрлөхтөн ууж байна. Гэвч цай гэдэг бол өнө удаан жилийн түүхтэй юм. Цайнд С, Р, B1, B2-ийн төрлийн витаминууд агуулагдах бөгөөд хүний биеийн өөх тосыг сайн уусгаж өгдөг. Мөн артерийн судасны цусны эргэлтийг сайжруулж өгдөг тул зүрхний үйл ажиллагааг сайжруулна. Учир нь Хятадууд цайг төрөл бүрийн эмийн ургамалаар хийдэг тул эмчилгээний ихээхэн ач холбогдолтой юм. 
Хятад цайны эрүүлжүүлэх гайхамшиг
Тан улсын үеэс Хятад хүмүүс эмийн ургамалын хандыг цайны оронд хэрэглэж ирсэн түүхтэй. МЭӨ VI-VII зууны үед эртний Суй улсын үеийн судар бичигт Вэнь-ди хааны тухай өгүүлсэн байдаг. Тэрээр ямар ч эм хэрэглээд эдгэрэшгүй өвчинд нэрвэгдсэн аж. Түүний хаан суудалд горилсон хорон санаат Түшмэл нь хэвтэрт байхад нь шөнөөр хулгайлан өндөр уулын агуйд авчиж хаяжээ. 
Хаантан өвчнийхөө шарханд шаналан орь дуу тавин хэвтэж байхад нь нутгийн ядуу тариачин бүсгүй олж, гэрээ авчирч асарчээ. Хүнд өвчтэй хүнд уулгах эм байтгуай өдрийн хоолоо арай хийн олдог ядуу бүсүй түүнд өөрийн уудаг хар цайнаас л өгдөг байв. Ямар ч хоолгүй хар цай уусаар 7 хоногийн дараа Хаан хөл дээрээ босоод ирж гэнэ. Үхлээ хүлээж байсан хааны өвчнийг хар цайгаар эмчлэнэ гэж хэн санах билээ дээ. Түүний бие өдөр ирэх тусам улам эрүүлжин эдгэрсээр нэг сарын дараа цоо эрүүл болсон байна. Эрүүл болсон хаан ордондоо эргэж ирэхэд ордныхон мэл гайхаж цэл хөхөрчээ. 
Вэнь-ди хааныг эдгээсэн тэрхүү шидэт цайны жорыг одоог хүртэл Хятад хүмүүс чандлан нууцалдаг гэнэ. 
Хятадын Тан улсын нэрт эмч Чэнь Цанци Цай бол өвчнийг хорих шорон юм гэж хэлсэн байдаг. Учир нь өвчнийг нян устгах чадвартай ямар нэгэн бодис ургамалд байдаг. Энэ бодисынхоо хүчээр ургамал байгалын шалгаралыг давахаас гадна амьтадыг эмчлэн тэжээж байдаг. Иймээс ч Хятад хүмүүс эмийн ургамалыг хандлан цай болгон уух болсон ажээ. Эдгээр цай нь өвчин тус бүр дээр өөр өөр. Ходоодны шархыг анагаах цай, элэг цөсний цай, тархи толгой зүрхний өвчинд уух цай, залуужуулж гоо сайхан болгох цай гээд их олон янз байдаг. 
Монголчууд бидэн шиг Грузин цайнаас (Орос цай) өөр цай ууддаггүй хүмүүс Хятад цай хэмээх энэхүү нандин эрднийг хэрэглэж сурваас Эрүүл аж төрөх үндэс эхлэнэ ээ. Ямар ч байсан өндөр үнэтэй эм ууж байснаас цай хэмээх эмийн ургамалын хандыг уугаарай. Цэвэр байгалын гаралтай болохоороо цайнаас илүү сайн эм гэж энэ хорвоо дээр байхгүй. 
Хятад орныг "Цайны эх орон” гэж нэрлэдэг. 4000 жилийн өмнөөс Хятад хүмүүс хээрийн зэрлэг ургамалуудын анагаах ид шидийг мэдэрч, түүнийг уух болсноор эдүгээ цайны ургамалын нэр төрөл олширч, "Цайны түүх” улам баяжиж иржээ. Хятад хүн 1000 гаруй нэр төрлийн цай хэрэглэдэг гэнэ. Нэг аяга нь 1000 юань хүрэх "Дээд зэргийн цай” ч байдаг гэнэ. 
Мин улсын Гу Юань Цин 1368-1644 хэлэхдээ "Жинхэнэ сайн цай цангаа тайлахаас гадна хоол ч болно. Нэг аяга цай уухад хоол идсэн мэт цадна. Тархи толгой сэргэж, зүүдийг багасган, шээсний замыг цэвэрлэж өгнө. Ухаан саруулжин, бодох сэтгэх чадвар хөгжиж, сэтгэлийн тайвшрал хүртэнэ” гэжээ. 
Зүүн Өмнөд Азийн орнуудад "Цай уух ёслол” гэж их том хүндэтгэлтэй зоог байдаг. Тэд цайг аягаар биш хундагаар бага багаар нь шимэн ууна. Энэ нь сэтгэлийн тайвшрал хүртэж, биеийн алжаалаа тайлж, цайны эмчилгээ хийх ёслол болно. Энэ үед бие организмаас радио идэвхит элемент гадагшилж, маш баялаг тэжээлийн бодисоор дотор гэдэс ариусан, нас нэмэх процесс явагддаг ажээ. 
Хятадын Уламжлалт Анагаах ухааны эрдэмтэн мэргэд Цайны ургамалын дотор 300 гаруй эрдэс бодис, 10 гаруй төрлийн амин дэм байдаг хэмээн судар бичигт тэмдэглэжээ. Иймээс Хятад цай нь организмд тэжээл нөхөхөөс гадна физиологийн процессийг тогтворжуулан, эрүүлжүүлэх үйлчилгээ үзүүлнэ. Ялангуяа нас тогтсон буюу дунд эргэм наснаханд их тохирно. 
Хятад цайны найрлаганд байгаа витамин С, Е, D, никотиний хүчил, йод нь нас уртасгадаг бол фенол нь радио идэвхит бодсыг уусгадаг. Судалгаагнаас үзэхэд нарийн гэдсэнд байгаа ялгадсыг хөөхөд Хятад цай нь нэн сайн бөгөөд устай харьцуулбал 30-40% иар илүү хурдан гадагшлуулдаг байна. Иймээс хүний биед оршиж байгаа ялгадас болон хорт бодисыг хурдан хугацаанд тууж гаргадагаараа бие организмийг цэвэр ариун байх эх суурийг бий болгож, хүний ходоод гэдсийг цэвэрлэх үүрэг гүйцэтгэнэ. Ингэснээр хүн шөнийн цагт тайван унтаж бага зүүдэлнэ. Дээр бичсэн үйлчилгээнээс гадна хүний биед нэн хэрэгтэй маш олон төрлийн эрдэс бодис цайны ургамалын ханд болон хүний биед нэвтрэн орж тэжээл нөхдөг байна. Эдгээр ховор эрдэс бодисыг хүн цайнаас өөр ямар ч хүнсний бүтээгдэхүүнээс олж авч чаддаггүй тул өдөр бүр Хятад цай ууж байхыг зөвлөе. 
Хятад Цайны ургамал нь маш олон янз байдаг гэж дээр өгүүлсэн билээ. Цаг агаар газар зүйн байршлаасаа шалтгаалан цайны ургамалуудын хооронд их ялгаа бий. Цайны ургамалын 4 үндсэн бүс нутаг нь Хөх мөрөний өмнө хойд муж, зүүн өмнөд нутаг, Хуананий бүс нутаг юм. Хамгийн сайн цай Чжэцзян, Хунань, Фуцзянь, Сычуань, Аньхой, Юньнань, Хубэй, Гуандун, Цзянси, Гуйчжоу, Гуанси, Цзянсу, Хайнань, Шаньси, Хэнань, Ганьсу, Шаньдун, Тайваньд байдаг. Цзянсуд үндсэндээ мэйча хэмээх ногоон цай болон сувдан цай их тариалдаг. Мэйча цай нь боловсруулсны дараа урт хөмсөг мэт хэлбэртэй болно. Харин сувдан цай нь цайвар ногоон бөөрөнхий хэлбэртэй байна. Энэ муж алдарт лунцзин цайны эх нутаг юм. 
Аньхой мужид хар ба ногоон цай ургуулах бөгөөд ногоон цайны хэд хэдэн нэртэй сортуудыг эндээс олж болно. Туньлюй, Улюй ба Шулюй; Хуаншань маофэн, Люань гуапянь, Тайпин хокуэй, Юнси хуоцин зэрэг нэртэй цайнуудыг нь Хятад орон даяар өргөн хэрэглэдэг. 
Хунань мужид улаан цай гэж их алдартай цай бий. Оросууд энэ цайг «черный чай» гэж нэрлэдэг. Цзюньшань Инчжэнь, Аньхуа сунчжэнь зэрэг сортууд нь нэн алдартай. 
Цзянси мужид ногоон болон мэлрэг цэцгийн цай их ургахаас гадна Мэйча цай, Хунцин, Билочунь («Хаврын цэнхэр лавай») и Юйхуача («Борооны дараах цэцэг» хэмээх цайнуудыг тариална. Фужиан мужид маш олон төрлийн цай тариалах ба тэдгээрийн дотроос улун, хунцин, мэлрэг цэцгийн цай (жасминовый чай),цагаан улаан цай нь алдартай.

Хятад цайны 15 үйлчилгээ

1. Хятад цай оюун санааг хөгжүүлж, уураг тархи, санах ойг сайжруулна. 
2. Хятад цай ядаргаа тайлж, бодисын солилцоог тогтворжуулж, зүрхний үйл ажиллагааг хэвийн болгохын зэрэгцээ цусны эргэлтийг сайжруулан бие организмд тэжээлийн бодис тархах процессийг дэмжинэ. 
3. Хятад цай шүдний кариес өвчнийг дарна. Английн эрдэмтдийн судалгаагаар Хятад цай хэрэглэдэг хүүхдүүдийн шүдний өвлөл 60% буурч байгааг тогтоожээ. 
4. Хятад цай микроэлементээр баялаг
5. Хятад цай хорт хавдар өвчнөөс урьдчилан сэргийлж, түүний тархалтын замыг хаана. 
6. Хятад цай нь жирэмсэн эмэгтэйчүүдэд хэрэгтэй цайрын агуулга сайтай байдаг. 
7. Хятад цай нь эд эсийн хөгшрөх процессийг удаашруулж, урт наслах эх суурийг тавина. Цайны навч нь залуужуулахаас гадна, витамин Е ийн үйлчилгээг 18 дахин хурдасгана. 
8. Хятад цай өөх тосыг уусгаж, судасны дотор талыг цэвэрлэнэ. 
9. Хятад цай нь төв мэдрэлийн системийг амрааж, уураг тархний ядаргааг тайлна. 
10. Хятад цай биеийн жинг бууруулж, арьсны өнгийг гоо сайхан болгоно. Ялангуяа Улун (Хар луу) хэмээх цай энэ талын үйлчилгээг маш сайн өгнө. 
11. Хятад цайг дотрын төрөл бүрийн өвчинд хэрэглэхэд нэн сайн. 
12. Хятад цайны ханд нь маш олон төрлийн бактерийг устгах бөгөөд стоматит, ангин, энтерит болон гэдэсний халдварт өвчнийг эмчилнэ. 
13. Хятад цай бие организмд хортой туяаг саармагжуулах бодис агуулсан байдаг тул телевизор үзэх, компьютер дээр ажиллаж байхдаа энэ цайг хэрэглэх нь зүйтэй. Энэ нь таны нүдний харааг хамгаална. 
14. Хятад цай цусны найрлаганд байгаа алкалоид, кофеин, теофиллин, теобромин зэрэг хүчил-суурийн балансыг тогтвортой барьж өгнө. Хүний биед хурдан шингэдэг тул цусанд нэвтрэх гэж байгаа янз бүрийн хүчлэг бодисыг уусган концентрацийг нь бууруулна. Өөрөөр хэлбэл архи уухдаа Хятад цай уувал согтох нь удаан. 
15. Хятад цай сэрүүцүүлэх нөлөөтэй. Нэг аяга халуун цай уусны дараа хэдэн минут болмогц арьсны температур 1-2оС бууна. Харин хүйтэн цай энэ үйлчилгээг үзүүлэхгүй. 
Хятадад МЭӨ 53 онд анх цайны ургамалыг тариалах болжээ. Баруун Хань улсын үед (МЭӨ 206 –МЭ 24 он) Хятад цайны эцэг У Личжэнь гэдэг хүн Мэндиншань ууланд 7 төрлийн цайны мод тариалж эхэлснээс хойш дэлхийн цайны ургамалын түүх бичигдэж эхэлсэн гэдэг. Үүнээс хойш торгоны замаар Хятад цай Ази тивээс хальж Дэлхийн өнцөг булан бүрт Хятад цайг амтархан уудаг болжээ.

Хятад цайны 10 хориглох зарчим

Хятад цай нь буруу уувал эм биш хор болно. Иймд Хятад цайг ууж биеэ илааршуулж байгаа хэн боловч дараах зөвлөмжийг мартаж болохгүй.

1. Өлөн элгэн дээрээ цай бүү уу!
2. Хэт халуун цай бүү уу! 56 С° аас дээш байж болохгүй
3. Цэл хүйтэн цай бүү уу! 
4. Өтгөн цай бүү уу! Кофеины найрлага ихэдвэл нойргүйдэл их болж толгой өвдөнө
5. Удаан хандалсан цай бүү уу! Удаан чанасан цайны фенол, липоиды, эфирийн бодисууд өөрөө хүчиллэг урвалд орон өнгө, үнэр амтаа алдаж, цайны найрлаганд байгаа үнэт шим тэжээлүүд устана. 
6. Олон удаа хандалсан цай бүү уу! 3 ба 4 удаа хэрэглэсэн цайны ургамалд ямар ч үнэт зүйл байхгүй болсон байдаг. Цайны ургамалыг эхний удаа хандлахад 50%, Дараагийн удаа хандлахад 30%, гурав дахь удаа хандлахад 10%-ийн эрдэс бодисоо алддаг бөгөөд цаашид хүний биед хэрэгцээгүй өнгөт ус болж хувирна. 
7. Хоолны өмнө цай бүү уу! Хоол идэхээс өмнө 20-30 минутын өмнө ууж болно. Яг хоол идэхийн өмнө уусан цай хоол идэх дур хүслийг бууруулдаг. 
8. Хоол идэж дуусмагц цай бүү уу! Хоол идэж дууссаны дараа уусан цайны танин хэмээх бодис уураг болон төмрийг хатууруулж, тэдний задрах процессийг муутгадаг. Уумаар санагдвал 20-30 минут хүлээх хэрэгтэй. 
9. Эмийн даруулга болгож цай бүү уу! Зарим нэг төрлийн эмийн бодсийн идэвхийг алдагдуулдаг. 
10. Хоносон цай бүү уу! Хоносон цай витаминаа алдсан байдаг бөгөөд их хэмжээний уураг болон сахарын найрлагатай болсон байдаг. Энэ нь бактерийн өсөн үржих орчныг бүрдүүлдэг.

Өтгөн цайны хор холбогдол

1. Жирэмсэн эмэгтэйчүүд. Цайны найрлаганд тодорхой хэмжээгээр кофеин агуулагдаж байдаг тул ургийн хөгжилд сөрөг нөлөө үзүүлнэ. Улаан цайнд кофеины агуулга бага байдаг тул жирэмсэн эмэгтэйчүүдэд хоргүй. Японы эрдэмтэдийн судалгаанаас үзэхэд нэг өдөрт 5 аяга өтгөн цай уувал үр хөврөл жингийн дутагдалд орно гэжээ. 
2. Өтгөн цай ба ходоод. Өтгөн цай нь ходоод, 12 нугалаа гэдэсний үйл ажиллагаанд харшилж, ходоодны хүчлийн хэмжээг алдагдуулдаг тул ямар ч тохиолдолд өтгөн цай битгий уугаарай
3. Хүнд өвчтөн. Хүнд өвчтэй хүн өтгөн найруулсан цай уувал төв мэдрэлийн системд хүчтэй үйлчлэл авч бие организмд хямрал үүснэ. Энэ нь теофиллин ба кофеины үйлчилгээ юм. 
4. Нойргүйдэл. Унтахын өмнө өтгөн цай уувал төв мэдрэлийн систем кофеины үйлчлэлээр сэргэж, нойргүйдэл бий болно. Бүх бие организм унтаж амрахыг шаардаж байхад төв мэдрэлийн систем сэргэчихсэн байдаг тул хүн унтаж амарч чадахгүй

Хятад цай уух сайн уу, муу юу?

Хүүхдэд цай уух хортой гэж зарим эцэг эх ойлгодог. Энхрий бяцхан өсөж яваа организмд хэтэрхий эрт хэрэглэж болохгүй гэж боддог. Гэтэл энэ нь буруу ойлголт юм. Хятад цайнд хүүхдийн өсөж яваа бие организмд нэн их хэрэгтэй кофеин, витамин, уураг, чихэр, үнэрт ургамалын нэгдэл, цайр фтор агуулагддаг байна. Иймд хүүхдэд Хятад цай юугаар ч үл орлуулах эрдэс бодисын ундаа юм. Иймд өдөрт 2-3 аяга цай өгч байх хэрэгтэй. Хэт өтгөн найруулж болохгүй. Оройн цагаар уулгах нь илүү сайн. Бүлээнээр нь уулгавал сайн. Халуун буюу хүйтэн цай хүүхдэд өгсний хэрэггүй. Бага насны хүүхэд Хятад цайны амтанд орохдоо их амархан байдаг. Учир нь өөх тосыг уусгах цайны нөлөөг нь томчуудаас илүү их мэдэрдэг тул бие организм нь цаанаасаа шаарддаг. Цайны найрлаганд байгаа витамин болон метионин өөх тосны солилцоог идэвхитэй зохицуулж өгдөг тул тослог махан хоолны дараа Хятад цай уулгаж байвал их сайн. Цай нь хүүхдийн биед байгаа илүүдэл "Гал”-ыг бууруулж өгдөг. Хятадын уламжлалт Анагаах ухааны номлолд өгүүлснээр хүний биеийн "Гал” нэмэгдсэнээр өтгөн хатаж дотор эрхтэний үйл ажиллагаа хямардаг гэжээ. Иймд энэ зовиурыг дарахын тулд ээж нар хүүхэддээ зөгийн бал, банан өгдөг. Гэвч энэ нь түр зуурын эмчилгээ болно. "Гал”-ыг багасгахын тулд Хятад цай өгвөл маш их үр дүнтэй. Хятад эмнэлэгийн эмч нар Хятад цай биеийн "Халуун ба хүйтэн”-ийг цайгаар эмчилдэг. 
"Дээдэх гэвэл толгой нүд, 
Дундах гэвэл гэдэс дотор, 
Доодох гэвэл шээсний сүв "
Цайтай бол энэ гурвыг өвчингүй байлгаж болно гэж Хятадын ард түмний дунд ам дамжсан яриа байдаг. 
Үүнээс гадна ясны хөгжил, шүд, үс, хумсанд нэн хэрэгтэй микроэлемент болох фтор Хятад цайны найрлаганд их байдаг. Ялангуяа ногоон цайны ханд бол бүр сайн. Иймээс ч ясыг бэхжүүлэхээс гадна, шүдний кариес өвчнөөс бүрэн сэргийлнэ. 
Хүүхдэд болон ялангуяа бага насны хүүхдэд өтгөн хүйтэн цай бага өгөх хэрэгтэй. Цайг их өтгөн ууснаар бие организмийн усны найрлага ихсэж, зүрх бөөрөнд их ачаалал өгдөг. Өтгөн цай нялх хүүхдийн төв мэдрэлийн системд үйлчлэл үзүүлж, нойргүйдэл бий болгодог. 
Хятад цай эрүүл мэндэд сайн ч зарим тохиолдолд сөрөг нөлөө үзүүлнэ. Иймд Хятад цайг уух дараах зааврыг хатуу мөрдөх хэрэгтэй.

 Мэлрэг цэцгийн цай

Цэцгийн цайн дотроос "Мэлрэг цэцгийн цай” Хятадад их алдартай. Мэлрэг цэцэг нь өтгөн бөгөөд хүчтэй үнэрээрээ цайны хорхойтнуудын таашаалыг ихэд татна. Сүн улсын үеийн яруу найрагч Цзян Гуа "Мэлрэг цэцэг” хэмээх найраглалдаа "Анхилам үнэрийг Хүмүүн бидэнд анх мэдрүүлсэн цэцэгсийн элчийг би мартаж яахин чаднам” хэмээн өгүүлсэн байдаг. Мэлрэг цэцгийн цайг Хятадаар (mo li hua cha 茉莉花茶) гэж нэрлэдэг
Үүнээс гадна сарнай, нохойн хошуу, цахирмаа цэцгийн цай гэж бий. Цэцгийн цай нь өмнөд Сүн улсын үеэс эхлэлтэй бөгөөд 1000 гаруй жилийн түүхийн улбаатай ажээ. Цэцгийн цайг зөвхөн Хятадад тариалдаг. Хятдын зүүн өмнөд бүс нутаг болох Фужиан, Аньхой, Жиансу мужид анх тариалж эхэлсэн бөгөөд сүүлийн үед Хубэй, Хунань, Сычуань, Гуанши, Гуандун, Гуйжоу зэрэг бусад мужуудад тариалж байна. Хятадын дотоодод өргөн хэрэглэх бөгөөд 1955 оноос Макао, Зүүн өмнөд Азийн орнууд, Баруун Европ болох Африкийн орнууд ихээр импортлон авах болжээ.